ΧΡΗΣΤΟΣ ΧΑΤΖΗΛΙΑΣ, Φιλόλογος, Δρ του Τμήματος Πολιτισμικής Τεχνολογίας και Επικοινωνίας, Πανεπιστήμιο Αιγαίου (hatzili@ct.aegean.gr, 6948544023).
Το χωριό Σκαλοχώρι, παλαιότερα Τσουκαλοχώρι, (τουρκιστί Çömlekköy, Τσομλέκκιόϊ), αποτελεί έναν οικισμό της Λέσβου που βρίσκεται στο βορειοδυτικό μέρος του νησιού και απέχει 58 χιλιόμετρα από τη Μυτιλήνη και από τον Μόλυβο 32.
Ο πληθυσμός του Σκαλοχωρίου με βάση διάφορες πηγές ήταν ο παρακάτω:
Πίν. 1 Ο πληθυσμός του Σκαλοχωρίου (1620-1951)
Στα μέσα του 19ου αιώνα, λοιπόν, μέχρι και τη δεύτερη δεκαετία του 20ού φαίνεται πως στο Σκαλοχώρι πλειοψηφούν οι μουσουλμάνοι, αφού η καταγραφή του Οικονόμου Τάξη του 1909 μάλλον είναι κατά προσέγγιση και άρα ανακριβής. Το γεγονός αυτό επισημαίνεται ως μοναδικό φαινόμενο, αφού δεν παρατηρείται σε κανένα άλλο μεικτό οικισμό του νησιού[1]. Οι μουσουλμάνοι κατείχαν μεγάλο μέρος αγροτικών ακινήτων, βοσκοτόπους και καλλιεργήσιμα εδάφη, «οικίες και μαγαζία, οικόπεδα, στάβλους και κηπάρια», στο δυτικό μέρος του χωριού, ενώ ο χριστιανικός πληθυσμός ήταν (κυρίως) εγκατεστημένος στη συνοικία του Αγίου Γεωργίου. Η συνολική ακίνητη περιουσία των μουσουλμάνων του Σκαλοχωρίου υπολογίζεται σε περίπου 320 αστικά ακίνητα και 17.000 στρέμματα γης.
Τα στοιχεία της ανακοίνωσής μου για τους πρόσφυγες από και προς το Σκαλοχώρι βασίζονται σε αρχειακή έρευνα και κυρίως σε τέσσερις πρωτογενείς πηγές: Η πρώτη βρίσκεται στο προσωπικό Αρχείο του συγχωριανού Παναγιώτη Παπαδέλλη και είναι ο «Κατάλογος διά τους εν τω χωρίω Σκαλοχωρίου ευρισκομένους πρόσφυγας (1914-1915), κατάστιχα Α´ και Β´».
Εικ. 1 Κατάλογος προσφύγων Σκαλοχωρίου 1915 (προσωπικό Αρχείο Παναγιώτη Παπαδέλλη).
Στα κατάστιχα αυτά διασώζονται τα ονόματα των οικογενειών, οι τόποι προέλευσης, η ληφθείσα οικονομική ενίσχυση σε δραχμές, καθώς και η επαγγελματική ενασχόληση των προσφύγων του πρώτου διωγμού, χριστιανών από παράλιες πόλεις και χωριά της Μικράς Ασίας, οι οποίοι εγκαταστάθηκαν στο Σκαλοχώρι μέχρι την επιστροφή τους – όχι όμως όλων- στις πατρίδες τους μετά τη συνθήκη των Σεβρών. Οι τόποι προέλευσης των προσφύγων ήταν: Νέα Φώκαια, Κιοσέ Ντερέ, Κιομέτζι, Κιμμέρι, Φρένελη, Αδραμύττι, Αϊβαλί, Μοσχονήσια και Σμύρνη). Ο Ανέστης Θεοδοσίου (Χατζηλίας, 2005: 51) αναφέρει ότι οι πρόσφυγες, περίπου διακόσιοι, στεγάστηκαν σε σπίτια Οθωμανών, που είχαν ήδη εγκαταλείψει το χωριό, μετά την ελληνική Κατοχή. Αυτός ίσως ήταν ο αρχικός αριθμός, αργότερα όμως έφτασε περίπου τους χίλιους, με αυξομειώσεις κατά τη διάρκεια της πενταετίας 1914-1919.
Η δεύτερη πηγή είναι ο γνωστός «Κώδικας της Ιεράς Εκκλησίας της Κοινότητος Σκαλοχωρίου Άγιος Γεώργιος» με συγγραφέα τον Ανέστη Θεοδοσίου (1838-1935).
Εικ. 2 Ανέστης Θεοδοσίου (1838-1935)
Το πρωτότυπο χειρόγραφο του Κώδικα εκδόθηκε το 2005 σε βιβλίο από τον Σύλλογο Σκαλοχωριτών της Αθήνας, αφού διατηρήθηκε η αρχική ορθογραφία και στίξη με ιστορικό και φιλολογικό υπομνηματισμό υπό την επιμέλεια του ομιλούντος. Ο Ανέστης Θεοδοσίου ξεκινάει περί τα 1900 τη συγγραφή του Κώδικα, προφανώς ως επίσημο βιβλίο της Εκκλησίας του Αγίου Γεωργίου της Κοινότητας Σκαλοχωρίου και το μετατρέπει σε προσωπικό ημερολόγιο, όταν για άγνωστους λόγους, αυτός παραμένει στην κατοχή του και συμπληρώνεται με στοιχεία και αναφορές για πρόσωπα και γεγονότα από τις αρχές του 19ου αιώνα μέχρι και το 1932. Είχε την τύχη να ζήσει σε ιστορικές και τραγικές για τον Ελληνισμό και το νησί εποχές (κίνημα των Νεότουρκων, απελευθέρωση του νησιού, διχασμός, μικρασιατική περιπέτεια, μεσοπόλεμος), τις οποίες αφηγείται ως εγγράμματος παρατηρητής μέσα από τον μικρόκοσμό του. Αφού αναφέρεται στη διάσπαση του μικρασιατικού μετώπου και την υποχώρηση του ελληνικού Στρατού, γράφει για τους πρόσφυγες του 1922: «Οι Σοθένταις είναι Γυνεκόπεδα, χάριν των ξένων ατμοπλοίον προ πάντων τα Αμερικανικά, Μετέφερων άνω των 600 χιλιάδων.
Μετά την άλωσιν Σμύρνης συνετάφισαν πολλαί πόλεις της Μικράς ασίας όπου υπήρξαν Χριστιανοί τα Βρουλά και τα Έτερα των πλησίων Χωρίον. Αι Κυδωνίαι, Μοσχονίσιον, Κιρμέτζ, Κημέριον, Φρενέλη και όλος ο Κόλπος Αδραμυτίου εξοντόθει χωρίς θετικώς ακόμη να γνωρίσωμεν τη κακή τύχει έλαβον και τα εκεί γυνεκόπαιδα.
Η Κυβέρνισης δεν Εφρόντισε ατμόπλοια προς περιλαβήν των Γυνεκοπαίδων, Ενώ είχουν κατέβοι εις Άκ τζαγ[2] προς ασφάλειαν. Δυστυχώς ατμόπλοιον, δεν έγγιξε. Αδήκως Εσφάγισαν».
Και συνεχίζει παρακάτω:
«Όλαι αι πόλεις και χωρία όπου υπήρχον Χριστιανοί υπέφεραν, τους εγύμνωσαν, ητιμάσθησαν παρθένες, εξισλαμίσθησαν Επωλήθισαν, Εσφάχθησαν, αιχμαλωτίθησαν πολλοί εκ των προσφύγων αγνωούν περί Συγγενών τέκνων Συζήγων, αδελφών αν υπάρχουν ζώντες, Μέγα το κακών, ας θρινίσωμεν.
Ας έχουμαιν τας ελπίδας εις τον Άγιον Θεόν.
Και να προσευχώμεθα.
Εφ’όλων των δυστυχημάτων του αυτού έτους κακώς οιονώς μας ήλθεν τιαύται σκληραί ημέραι με τόσους πρόσφυγας από διάφορα μέροι μικράς ασίας έως 300 ψυχών εν τω χωρίον».
Η εγκατάσταση και η διαμονή των προσφυγικών οικογενειών στο Σκαλοχώρι δεν έγινε χωρίς προβλήματα. Υπήρχε βεβαίως η εμπειρία από τη φιλοξενία των προσφύγων του πρώτου Διωγμού, πάλι όμως προέκυψαν ζητήματα που αφορούσαν την υγιεινή, τη δημόσια τάξη, τις σχέσεις προσφύγων- Οθωμανών, τη στέγαση και τη σίτιση. Για τη στέγαση των προσφύγων χρησιμοποιήθηκαν τα σπίτια Οθωμανών που ήταν κενά, γιατί πολλοί μουσουλμάνοι είχαν εγκαταλείψει λαθραία το χωριό την περασμένη δεκαετία, οι μουσουλμανικοί ξενώνες (τεκέδες), τα διδακτήρια, εξοχικές κατοικίες κ.ά.
Στη συνέχεια αναφέρεται στη συνδιάσκεψη της Λοζάννης και στην ανταλλαγή των πληθυσμών, με την οποία πέφτει, στα τέλη Σεπτέμβρη του 1923, η αυλαία της αρμονικής συνύπαρξης των δύο κοινοτήτων. Γράφει ο Αν. Θεοδοσίου για τη συγκινητική στιγμή της συνοδείας των αναχωρούντων μουσουλμάνων Σκαλοχωριτών στο επίνειο του χωριού, το Τσαμούρ Λιμάνι (σημ. Καλό Λιμάνι):
«Η διάσκεψις των Μ. Δυνάμεων εν Λοζάνη επί πολλάς ταύτας Μήνας, Αντιπροσοπεύον εκ των Ελλήνων κ. Ελευθέριος Βενιζέλος και εκ Οθωμανών Ισμέτ πασιάς, Με πολλάς διασκέψις, διά πολλά ζητίματα αμφοτέρων, έλαβων τέλος περί τα τέλη Ιουλίου τρέχοντος Έτος 1923 υπεγράφη και η Ειρίνη Ελλήνων και Οθωμανών καθ’ όλα με τους όρους.[3]
Η ανταλαγή απεφασίσθει ος και εκτελείται. Οι εγχώριοι ημών Οθωμανοί Επώλησαν ελευθέρως όλα τα Κηνιτικά αυτών με αξίαν. τω ατμόπλοιον με θέλησιν Έφθασεν εις τζαμούρ λιμάν την 30 7βρίου[4] προετιμασμένοι από τας 28=29. οι Εχγώριοι Χριστιανοί οι Εν της πράγμασει άνδρες, γυνέκαι τους προέμπεπσαν[5] μέχρη αποβάθρας τζαμούρ λιμάν φιλικώς ος και οι μαθηταί ημών. Τη δε ημέρα Κυριακή τη πρώτη Οκτωμβρίου επιβιβάσθησαν, εις τω ατμόπλοιω και την Ειδείαν προς το Εσπέρας, εις τας Κυδωνίας Μετέφεραιν αυτούς.
Ο πληθισμός αυτών: Αρρένων 364
Θυλέων 373
737».
Με βάση την ελληνοτουρκική συμφωνία του 1930 οι περιουσίες των προσφύγων της Μικράς Ασίας περιήλθαν στην κυριότητα του ελληνικού κράτους και συμψηφίστηκαν με τα αντίστοιχα δικαιώματα των Οθωμανών πολιτών και του τουρκικού κράτους στην ελληνική επικράτεια. Η Υπηρεσία Ανταλλαξίμων κατέγραψε[6] με αξιοζήλευτη επιμέλεια και ακρίβεια τις ιδιοκτησίες των Οθωμανών του χωριού, διασώζοντας τα ονόματά τους και επόπτευσε την παραχώρηση κτημάτων και αστικών ακινήτων στους πρόσφυγες και εντόπιους αργότερα. Τα πέντε αυτά βιβλία των αστικών και αγροτικών ακινήτων του Σκαλοχωρίου αποτελούν την τρίτη πηγή πληροφοριών μου, αφού διασώζουν τα ονόματα των μουσουλμάνων πρώην και των χριστιανών νέων ιδιοκτητών, την έκταση, τα όρια, τη χρήση και άλλες λειτουργικές πληροφορίες. Φυσικά υπάρχουν ανάλογα βιβλία για όλα τα χωριά του νησιού και την πόλη της Μυτιλήνης.
Τα χρόνια περνούσαν μα δεν έσβησε ποτέ απ’ τα χείλη των προσφύγων η πίκρα του συμβιβασμού κι ο καημός του ξεριζωμού. Ακόμα και σήμερα στο Σκαλοχώρι ο αναστεναγμός «Αχ-Βαχ» συνοδεύεται από τις λέξεις Κεμέρ-Αϊβαλί (πόλεις στην απέναντι μικρασιατική ακτή, απ’ όπου ξεριζώθηκε το ελληνικό στοιχείο). Κανείς δεν μπορούσε να χωνέψει την αδικία της προσφυγιάς και την κατάρα της ανέχειας. Κανένας πρόσφυγας ή μετανάστης δεν αφήνει την πατρίδα του χωρίς να τον τρώει το μαράζι της νοσταλγίας και ο καημός της ξένης γης…
Η τέταρτη πηγή αφορά έναν αναλυτικό κατάστιχο πληθυσμού συγχωριανών οικογενειών (Çömlek Köyü Nufus Defteri…??) που κρατούσε και ενημέρωνε ο Σκαλοχωρίτης μουσουλμάνος Φερχάτ Ερίς Καραμαχμούτ Ογλού (1913-2005) μέχρι τις 19.10.1955.
Εικ. 3 Çömlek Köyü Nufus Defteri
Το κατάστιχο του Ferhat, χαρτόδετο χειρόγραφο σε παλαιοθωμανική γραφή, διασώζει στοιχεία από 214 μουσουλμανικούς χανέδες του Σκαλοχωριού και περί τα 900 ονόματα μελών οικογενειών με τις χρονολογίες γέννησής τους σε οθωμανική και χριστιανική χρονολόγηση. Βρέθηκε στα χέρια μας το 2015, φωτογραφημένο σε υψηλή ανάλυση και μετεγγραμμένο σε αρχείο Word και Pdf, με την αγάπη και τη φροντίδα των αδερφών Bekir και Müjdat M. Soylou, απογόνων της οικογένειας του Hafiz Bekir, που πήρε το δρόμο της προσφυγιάς από το Σκαλοχώρι και έφτασε στο Αϊβαλί το 1923. Γνωρίσαμε τον Müjdat M. Soylou, αρχιτέκτονα από τα Μοσχονήσια, φίλο του Δημήτρη Ψαρρού, ένθερμου υποστηρικτή της ελληνοτουρκικής συνύπαρξης, ως εισηγητή τον Απρίλιο του 2013 στη διημερίδα που διεξήχθη στο Επιμελητήριο της Μυτιλήνης με θέμα: «Μνημεία Οθωμανικής περιόδου στη Μυτιλήνη (Καταγραφή, προστασία ανάδειξη, νέες χρήσεις και συμβολή τους στην τουριστική προβολή της πόλης, αναλογίες με τη γειτονική πόλη του Αϊβαλί)». Έκτοτε μας συνδέει βαθιά οικογενειακή φιλία, με ανταλλαγή επισκέψεων και γνώσεων, χωρίς τα μίση και τα πάθη του παρελθόντος, με πίστη στη συνύπαρξη και συναδέλφωση των δυο λαών και βάση όσα μας ένωναν και μας ενώνουν και όχι αυτά που μας χώριζαν και μας χωρίζουν…
Παρακάτω η οικογενειακή μερίδα των παππούδων του:
Hane 90 Mülahazatı
1 1867–1283 Hafız Bekir… Mehmet oğlu
2 1899–1315 Zevcesi Havva Enise Halil Ağa kızı
3 1901–1317 Oğlu Mehmed Tevfik
4 1903–1319 Oğlu Ali (Hatib) Sait
5 1905–1321 Oğlu Ahmed Mithat
6 1907–1323 Oğlu Mustafa Şahin
7 1910–1326 Oğlu Osman Enver
8 1919–1335 Kızı Zeliha Atiye
9 Kızı Hatice Türkiye doğumlu
Ο συντάκτης του κατάστιχου, Φερχάτ Ερίς Καραμαχμούτ Ογλού, γεννημένος στο Σκαλοχώρι το 1913, ταξίδεψε για το Αϊβαλί μαζί με τους ομόθρησκούς του το 1923 και επί 79 χρόνια νοσταλγούσε να επιστρέψει στην πατρίδα του, όπως ονόμαζε το Σκαλοχώρι. Παρακάτω η οικογενειακή μερίδα της οικογένειάς του:
No:56
Hane 110 Mülahazatı
1 1873–1289 Ali… Ahmed Kara Mehmed
2 1874–1290 Zevcesi Şükriye Hanım
3 1911–1328 Oğlu Mirsat (?)
4 1913–1329 Oğlu Ferhad
5 1891–1307 …Oğlu Ahmed… 164 numaraya muhtemelen gitmiştir.
6 1904–1320 Hemşirezadesi İbrahim Bilal
Να τι λέει ο ίδιος ο Ferhat Eriş σε μια συνέντευξή του το 2004: «Το Çömlekköy ήταν ένα πολύ μορφωμένο και φωτισμένο χωριό στη Λέσβο. Με τον μεγάλο μου αδερφό Μιθάτ μέναμε με τους γονείς μας στο σπίτι μας στο κέντρο του χωριού. Ήμουν ένα άτακτο παιδί…. Πήγα στο σχολείο για τρία χρόνια στο χωριό, κάναμε και μάθημα Κορανίου και παλιό μάθημα γραφής στο σχολείο. Εμείς τα δύο αδέρφια πηγαίναμε το πρωί στο τουρκικό σχολείο και το απόγευμα στο ελληνικό. Το χωριό μας αποτελούνταν από δύο χιλιάδες τουρκικά και χίλια νοικοκυριά ελληνικά. Τα πηγαίναμε καλά με τους ντόπιους Έλληνες, ίσως επειδή είχαμε την πλειοψηφία». […] «Οι δύσκολες μέρες των Τούρκων στη Λέσβο τελείωσαν μετά την υπογραφή της συμφωνίας ανταλλαγής. Ωστόσο, αυτή τη φορά, αντιμετωπίζουν τον πόνο της ακούσιας αποκοπής από τη γη, όπου γεννήθηκαν και μεγάλωσαν… Μάθαμε για την ανταλλαγή από τον Έλληνα Κυβερνήτη στη Λέσβο, που ενημέρωσε τα χωριά και τους προύχοντες του χωριού μας. Ένα μήνα πριν αρκετές ελληνικές οικογένειες από το Αϊβαλί ήρθαν στο Çömlekköy. Ακόμη και η μαία του Αϊβαλιού, όταν έμαθε ότι θα μας στείλουν στη “γενέτειρά” τους, περιέγραψε το σπίτι της σε πολύ όμορφα τούρκικα ως “το σπίτι με τα σιδερένια παντζούρια πίσω από το Τσιναρλί Τζαμί” (σ.σ. Άη Γιώργης). Όταν έφτασε η μέρα να πάμε στην καινούρια “πατρίδα” μας από το λιμάνι του Τσομλέκ κιόι επιβιβαστήκαμε στο πλοίο με το όνομα Τζενάτου, το οποίο το είχε νοικιάσει η τούρκικη κυβέρνηση από την Ελλάδα. Τρεις μέρες περιμέναμε στο λιμάνι να αναχωρήσει το πλοίο. Κι αυτή η φωνή έμεινε στις μνήμες μας καθώς αποχωριζόμασταν το νησί “Αντίο όμορφη Μυτιλήνη…” Το πλοίο έφυγε από τη Μυτιλήνη το απόγευμα. Στις 15 Οκτωβρίου 1923 και ώρα 10.00 φτάσαμε στο Αϊβαλί. Μας υποδέχτηκαν οι κάτοικοι των γύρω χωριών. Το ταξίδι μας ήταν άνετο. Μια βδομάδα αφότου φτάσαμε γραφτήκαμε στο Δημοτικό της Δημοκρατίας. Στις 29 Οκτωβρίου ο Μουσταφά Κεμάλ ανακήρυξε την ίδρυση της Δημοκρατίας της Τουρκίας».
Ο Φερχάτ Ερίς, επί 79 χρόνια ανέβαινε στο Σεϊτάν Σοφρασί, (το Τραπέζι του Διαβόλου, ψηλό πλάτωμα με θέα, στα δυτικά του Αϊβαλιού) και μοιρολογώντας αγνάντευε την πατρίδα του, τη Μυτιλήνη. Όμως, στις 19 Σεπτεμβρίου 2002 αξιώθηκε και πάτησε ξανά το πόδι του στα εδάφη που γεννήθηκε και μεγάλωσε. Εκεί συνάντησε τους ρωμιούς συνομηλίκους του, τον Λάμπρο, τον Παναγιώτη, τον Χρήστο και άλλους στο Σκαλοχώρι, περπάτησε ξανά στους ντουσεμέδες του χωριού της καρδιάς του, ήπιε νερό από τη βρύση της γειτονιάς κι αντίκρισε ξανά το σπίτι του. Βουρκώνοντας ώρες-ώρες περιγράφει την επίσκεψή του με τα εξής λόγια: «Οι Έλληνες στη Μυτιλήνη μας υποδέχτηκαν πολύ θερμά. Όταν είδα το σπίτι που γεννήθηκα και μεγάλωσα στο Τσομλέκ Κιόι σαν να παρακολουθούσα ταινία ήρθαν στα μάτια μου η μητέρα μου, ο πατέρας μου και ο αδερφός μου και έκλαψα. Σκέφτηκα τους συμμαθητές μου και τους γείτονες. Συναντήθηκα με Έλληνες πρόσφυγες που είχαν έρθει όχι από το Αϊβαλί αλλά από την Πέργαμο και τη Σόμα».
Και συνεχίζει με λόγια και λέξεις που «καρφώνονται σαν πρόκες, να μην τις παίρνει ο άνεμος», καταπώς λέει κι ο Μανόλης Αναγνωστάκης: «Η προσφυγιά είναι πολύ πικρή. Παρακολουθούσα την πατρίδα μου επί 79 χρόνια από μακριά και επί 79 χρόνια μαύριζε η ψυχή μου. Πήγα, την είδα και ακόμα και αν ήταν μικρή η λαχτάρα μου, πάλι θα πήγαινα. Ακόμα και τώρα η πατρίδα μου είναι η Μυτιλήνη και το Τσομλέκ Κιόι. Η νοσταλγία και ο έρωτας για την πατρίδα μου θα συνεχίσουν. Η δικιά μου πατρίδα είναι η Μυτιλήνη».
Αυτή ακριβώς η αγάπη και η λαχτάρα για την «πατρίδα» έκανε τους Σκαλοχωρίτες, απ’ τη μια κι απ’ την άλλη μεριά του Αιγαίου να ανταμώνουν εκατό χρόνια τώρα και να κρατούν ζωντανό το νήμα της μνήμης και της συνέχειας. Κατά την έρευνά μου στα πλαίσια της εκπόνησης της διδακτορικής μου διατριβής «Η Λέσβος και ο πολιτισμός της πέτρας (1850-1950). Η περίπτωση του Σκαλοχωρίου και της Ανεμότιας» μια σειρά από ασύνδετες τότε πληροφορίες και φαινομενικά άσχετες φωτογραφίες βρίσκουν νόημα και αποδεικνύουν σήμερα πως η κλωστή δεν κόπηκε και πως οι άνθρωποι πάντα έβρισκαν τρύπες στο χρόνο και διαλείμματα στη σκληρή Ιστορία ξεγελώντας τις κυβερνήσεις, το διχασμό, το φόβο και την απελπισία, χωρίς ίχνη ρεβανσισμού και αναθεωρητισμού, γιατρεύοντας και όχι ξύνοντας πληγές …
1930-1940: Σε συνεντεύξεις τους παλιοί ψαράδες έλεγαν πως έκαναν κοντραμπάτο (λαθρεμπόριο) με τους απέναντι μέχρι την Κατοχή.
1952: Ο Θεόδωρος Δημοσθένη Φωτίου (1907-1958), ράφτης από το Σκαλοχώρι επισκέπτεται το Αϊβαλί και φωτογραφίζεται με μουσουλμάνους Σκαλοχωρίτες[7]. Φωτογραφικό Αρχείο Δήμου Φωτίου
Εικ. 4α 1952 Ο Θεόδωρος Δημοσθένη Φωτίου (1907-1958), ράφτης από το Σκαλοχώρι, επισκέπτεται το Αϊβαλί και φωτογραφίζεται με μουσουλμάνους Σκαλοχωρίτες. Φωτογραφικό Αρχείο Δήμου Φωτίου
Εικ. 4β Σκαλοχωρίτες του Αϊβαλιού, Ονόματα στο πίσω μέρος της προηγούμενης φωτογραφίας. Φωτογραφικό Αρχείο Δήμου Φωτίου
1954: Ανταπόδοση της επίσκεψης από Αϊβαλώτες στο κέντρο «Μαϊάμι» του Σκαλοχωριού, (στο κέντρο ξανά ο Θ. Φωτίου)[8]. Φωτογραφικό Αρχείο Δήμου Φωτίου
Εικ. 5 1954, Ανταπόδοση της επίσκεψης από Αϊβαλιώτες Σκαλοχωρίτες στο κέντρο «Μαϊάμι» του Σκαλοχωριού, (στο κέντρο ξανά ο Θ. Φωτίου). Φωτογραφικό Αρχείο Δήμου Φωτίου
1970: Τούρκοι στο Σκαλοχώρι 1970, από το φωτογραφικό Αρχείο του Μιχάλη Βαθρακούλη, τότε προέδρου της Κοινότητας.
Εικ. 6 Τούρκοι στο Σκαλοχώρι, 1970.
1982: Φιλοξενία μας από τον Σκαλοχωρίτη ξενοδόχο του Αϊβαλιού κ. Berg.
2013: Γνωριμία με οικογένειες Müjdat και Bekir Soylu.
2017: Συνάντηση με Σκαλοχωρίτες Αϊβαλιώτες στο Şeytanın Kahvesi του Αϊβαλιού, μετά την παρουσίαση του βιβλίου του Δημητρού Ψαρρού για το Αϊβαλί και τη μικρασιατική Αιολίδα, όπου μοιραστήκαμε ιστορίες και μνήμες.
Δεν ξέρω αν αυτό συνέβη κι αλλού και με άλλους, είμαι περήφανος και συγκινημένος όμως που μοιράζομαι μαζί σας αυτή την όμορφη ιστορία συνύπαρξης κι ανθρωπιάς των απλών πολιτών του χωριού μου:
Και το ταξίδι συνεχίζεται…
Βιβλιογραφία
Αναγνώστης, Σ. (1850). Η Λεσβιάς Ωδή ήτοι ιστορικόν εγκώμιον της νήσου Λέσβου. Σμύρνη: φωτοτυπημένη επανέκδοση, εκδόσεις Πηγής, Αθήνα 1972.
Αρχείο Γραφείου Διαχείρισης Ανταλλάξιμης Περιουσίας (Κτηματική Υπηρεσία Ν. Λέσβου) [Α.Γ.Δ.Α.Π.] α. Βιβλίο 20 (Αστικά ακίνητα Σκαλοχωρίου). β. Βιβλία 74, 75, 76, 91 (Αγροτικά ακίνητα Σκαλοχωρίου).
Καλλοντζής, Γ. (2015). Τα ζύγια. Μυτιλήνη: Εκδόσεις Αιολίδα.
Προσωπικό Αρχείο Παναγιώτη Παπαδέλλη: α. Κατάλογος διά τους εν τω χωρίω Σκαλοχωρίου ευρισκομένους πρόσφυγας (1914-1915), κατάστιχα Α´ και Β´.
Τάξης, Σ. (1874). Συνοπτική Ιστορία της Λέσβου και Τοπογραφία αυτής, Κωνσταντινούπολη. (φωτομηχανική ανατύπωση, Πανεπιστήμιο Αιγαίου, Μυτιλήνη 1996).
Τάξης, Σ., Οικονόμος (1909). Συνοπτική Ιστορία και τοπογραφία της Λέσβου, Κάιρο. (φωτομηχανική ανατύπωση, Πανεπιστήμιο Αιγαίου, Μυτιλήνη 1994).
Φουντούλης, Ι. (1960). Γαβριήλ Μητροπολίτου Μηθύμνης περιγραφή της Λέσβου, Αθήναι, (χ.ό.).
Φωτογραφικό Αρχείο Μιχάλη Βαθρακούλη, Σκαλοχώρι Λέσβου.
Φωτογραφικό Αρχείο Δήμου Φωτίου, Σκαλοχώρι Λέσβου.
Χατζηλίας, Χ. (2005) (επιμ.). Ανέστη Θεοδοσίου, Κώδηξ Ιεράς Εκκλησίας της Κοινότητος Σκαλοχωρίου Άγιος Γεώργιος. Μυτιλήνη: έκδοση Συλλόγου Σκαλοχωριτών Λέσβου «Άγιος Γεώργιος».
Χατζηλίας, Χ. (2009). Η Λέσβος και ο πολιτισμός της πέτρας (1850-1950). Η περίπτωση του Σκαλοχωρίου και της Ανεμότιας (Διδακτορική διατριβή). Πανεπιστήμιο Αιγαίου, Μυτιλήνη.
Χατζηλίας, Χ.Ν. (2020). Οι πετράδες της Λέσβου, Κοινωνικά δίκτυα, τεχνικές και τοπική ιστορία (1850-1950), Αθήνα: εκδόσεις ΠΙΟΠ.
Ayvalik’li Ferhat Eris ye Mehmet Eryaman’in Midilli’yi Ziyaretleri. (ντοκυμαντέρ). Ανακτήθηκε 05.08.2022 από Facebook Watch https://www.facebook.com/112530298758479/videos/1722157452460
Baslangiç, C. (2003). 80 yıldır dinmeyen mübadele acısı, (Ο πόνος της ανταλλαγής που δεν έχει σταματήσει εδώ και 80 χρόνια). άρθρο σε ηλεκτρονική εφημερίδα, Ανακτήθηκε 08.12.2003.
Baslangiç, C. (2007). 80 yıldır dinmeyen mübadele acısı, άρθρο σε ηλεκτρονική εφημερίδα. Ανακτήθηκε 08.08.2022 από https://www.forumtayfa.net/genel-kultur/25461-karsi-kiyidan-zorunlu-bir-goc-hikayesi-mubadele-ve-sapphonun-adasi.html
Clark, B., (2006). Twice a Stranger: The Mass Expulsions that forged Modern Greece and Turkey, Harvard University Press, μετάφραση Δημήτρης Πλαστήρας.
Eris, F. (1955). Çömlek Köyü Nufus Defteri. (επιμ. Bekir & Müjdat Soylu).
Kaptan, M. S., Ergelen, F., Soylu, M. M., Kohli, M., (2019). Yillarin İçinden Ayvalık. Istanbul: PrintCenter-Kazmaz.
Katsikas, S. (2020). Salvation and Catastrophe: The Greek-Turkish War, 1919-1922, Lexington Books. Μετάφραση Δημήτρης Πλαστήρας. Ανακτήθηκε 06.08.2022 από https://geniusloci2017.wordpress.com/2022/08/05/life_behind_the_lines/
ÖzsoyΙ. İ. (2003). İki Vatan Yorgunları Mübadale Acısını Yaşayanlar Anlatıyor, («Two Homeland Tired/People Who Lived the Exchange Tell». Istanbul: Baglam Publishing.
Κατάλογος πινάκων και εικόνων
Πίν. 1 Ο πληθυσμός του Σκαλοχωρίου (1620-1951).
Εικ. 1 Κατάλογος προσφύγων Σκαλοχωρίου 1915 (προσωπικό Αρχείο Παναγιώτη Παπαδέλλη).
Εικ. 2 Ανέστης Θεοδοσίου (1838-1935).
Εικ. 3 Çömlek Köyü Nufus Defteri.
Εικ. 4α 1952 Ο Θεόδωρος Δημοσθένη Φωτίου (1907-1958), ράφτης από το Σκαλοχώρι, επισκέπτεται το Αϊβαλί και φωτογραφίζεται με μουσουλμάνους Σκαλοχωρίτες. Φωτογραφικό Αρχείο Δήμου Φωτίου
Εικ. 4β Σκαλοχωρίτες του Αϊβαλιού, Ονόματα στο πίσω μέρος της προηγούμενης φωτογραφίας. Φωτογραφικό Αρχείο Δήμου Φωτίου
Εικ. 5 1954, Ανταπόδοση της επίσκεψης από Αϊβαλιώτες Σκαλοχωρίτες στο κέντρο «Μαϊάμι» του Σκαλοχωριού, (στο κέντρο ξανά ο Θ. Φωτίου). Φωτογραφικό Αρχείο Δήμου Φωτίου
Εικ. 6 Τούρκοι στο Σκαλοχώρι, 1970. Φωτογραφικό Αρχείο Μιχάλη Βαθρακούλη.
[1] Βλ. Αναγνώστης, 1850: 38-41.
[2] Ακ Τσάι, επίνειο του Αδραμυτίου
[3] Η συνθήκη της Λωζάνης, (24 Ιουλίου 1923), όρισε τον Έβρο ως σύνορο Ελλάδας και Τουρκίας, ρύθμισε την ανταλλαγή των πληθυσμών απ’ την οποία εξαιρέθηκαν οι Έλληνες της Κωνσταντινούπολης, της Ίμβρου και της Τενέδου και οι Μουσουλμάνοι της Δυτικής Θράκης και παραχώρησε τα νησιά Ίμβρο και Τένεδο στην Τουρκία.
[4] 30 Σεπτεμβρίου 1923.
[5] Τους συνόδευσαν.
[6] Αρχείο Γραφείου Διαχείρισης Ανταλλάξιμης Περιουσίας (Κτηματική Υπηρεσία Ν. Λέσβου) [Α.Γ.Δ.Α.Π.] / Βιβλία 74, 75, 76, 91 (Αγροτικά ακίνητα Σκαλοχωρίου), Βιβλίο 20 (Αστικά ακίνητα Σκαλοχωρίου).
[7] Φωτογραφικό Αρχείο Δήμου Φωτίου και επιβεβαίωση προσώπων και γεγονότων με προσωπική συνέντευξη του ιδίου, Σκαλοχώρι Λέσβου, 10.08.2022.
[8] Φωτογραφικό Αρχείο Δήμου Φωτίου και επιβεβαίωση προσώπων και γεγονότων με προσωπική συνέντευξη του ιδίου, Σκαλοχώρι Λέσβου, 10.08.2022.
