Τα βιώματα και οι διηγήσεις παππούδων και γιαγιάδων για τις οικονομικές, εμπορικές, εργασιακές και κοινωνικές σχέσεις της Λέσβου με τα μικρασιατικά παράλια πριν το 1912, μας έρχονται ξανά στο νου διαβάζοντας το ιδιαίτερα ενδιαφέρον βιβλίο με τίτλο «Τα νησιά του Βορειοανατολικού Αιγαίου–Από την Οθωμανική Αυτοκρατορία στο ελληνικό κράτος (1876-1940)», των Νίκου Βαφέα (καθηγητή στο Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης του Πανεπιστημίου Κρήτης) και της συντοπίτισσάς μας Μαρίας Μανδαμαδιώτου (μεταδιδακτορικής ερευνήτριας στο Τμήμα Κοινωνικής Ανθρωπολογίας και Ιστορίας του Πανεπιστημίου Αιγαίου).

Ιστορικά στοιχεία καθοριστικά για τη ζωή, την οικονομία και τον πολιτισμό των νησιωτών του βορειοανατολικού Αιγαίου, συνδεδεμένα μέσα από την κοινωνική-επιστημονική ματιά των συγγραφέων, μας μαθαίνουν πολλά για την «όμορφη και παράξενη» περιοχή μας, για τα κοινά και τα διαφορετικά χαρακτηριστικά των νησιών, όπου βρεθήκαμε να ζούμε.

Το βιβλίο αρθρώνεται σε δύο μέρη. Το πρώτο μέρος διαιρείται σε πέντε ενότητες, όπου εξετάζονται τα χαρακτηριστικά του κάθε νησιού χωριστά: η δημογραφία, η οικονομία, τα εμπορικά δίκτυα, τα δίκτυα των λογίων, οι κοινωνικές σχέσεις, οι μετακινήσεις, οι ιδέες και οι νοοτροπίες των ανθρώπων. Σε αυτό το πρώτο μέρος του βιβλίου τα κεφάλαια για τη Λέσβο και τη Χίο έχουν γραφτεί από τη Μαρία Μανδαμαδιώτου, ενώ τα κεφάλαια για τη Σάμο, τη Λήμνο και την Ικαρία υπογράφει ο Νίκος Βαφέας. Στο δεύτερο μέρος του βιβλίου, η προσέγγιση των δύο συγγραφέων είναι κυρίως συγκριτική, επιχειρείται δηλαδή η αναζήτηση συγκλίσεων και αποκλίσεων μεταξύ των πέντε νησιών.

Στην εισαγωγή του βιβλίου διαβάζουμε, μεταξύ άλλων, τα παρακάτω: «Τα νησιά του βορειοανατολικού Αιγαίου Λέσβος, Χίος, Λήμνος, Σάμος και Ικαρία βιώνουν κατά την ύστερη οθωμανική περίοδο (1876-1912) τον καπιταλιστικό μετασχηματισμό και τη σταδιακή είσοδό τους στη νεωτερικότητα, μια διαδικασία που βρίσκεται σε εξέλιξη σε όλη τη διάρκεια του «μακρού» 19ου αιώνα. Βαθιές αλλαγές στην οικονομία και την κοινωνία των νησιών παρατηρούνται επίσης κατά τις πρώτες δεκαετίες της μετάβασης από την Οθωμανική Αυτοκρατορία στο ελληνικό κράτος (1912-1940). Στην παρούσα μελέτη εξετάζεται ο κόσμος των παραπάνω νησιών κατά τον 19ο αιώνα και το πρώτο μισό του 20ού αιώνα, σε σχέση με τις αλλαγές που συντελούνται τη συγκεκριμένη περίοδο στον ευρύτερο μεσογειακό και ευρωπαϊκό χώρο. Ειδικότερα, αντικείμενο μελέτης αποτελούν οι διεργασίες μετάβασης των νησιών από την Οθωμανική Αυτοκρατορία στο ελληνικό κράτος και η πρόσληψη των μεταβαλλόμενων ιστορικών συνθηκών της περιόδου 1876-1940 από τα ίδια τα ιστορικά υποκείμενα, τους κατοίκους των νησιών, οι οποίοι δεν αντιμετωπίζονται ως παθητικοί δέκτες επιρροών προερχόμενων από τη Δύση, αλλά ως συμμέτοχοι στη διαμόρφωση του ιστορικού γίγνεσθαι». Σημαντική τομή στην ιστορία των νησιών αποτέλεσε ασφαλώς το έτος 1912, με την κατάργηση της οθωμανικής κυριαρχίας και την ένωσή τους με το ελληνικό κράτος, ενώ ο Α΄ Παγκόσμιος πόλεμος και η Μικρασιατική καταστροφή του 1922 πυροδότησαν σημαντικές αλλαγές, δημογραφικές, οικονομικές και κοινωνικές, που μετασχημάτισαν τις νησιωτικές κοινωνίες την περίοδο του Μεσοπολέμου.

Όπως επισημαίνουν οι συγγραφείς του βιβλίου, «τα στοιχεία που διαφοροποιούν τα εν λόγω νησιά μεταξύ τους ήταν πάντοτε πολύ περισσότερα από τις ομοιότητες που παρουσιάζουν, την ίδια στιγμή που η επικοινωνία ανάμεσά τους υπήρξε ανέκαθεν (και μέχρι και σήμερα, ουσιαστικά) μάλλον αραιή, σε αντίθεση με τις πολλαπλές επαφές (οικονομικές, πληθυσμιακές, πολιτισμικές κ.ά.) που το καθένα τους είχε κατά περιόδους με άλλους τόπους, γειτονικούς αλλά και μακρινούς».

Η συγκεκριμένη μελέτη είναι το αποτέλεσμα ενός ερευνητικού προγράμματος που πραγματοποιήθηκε στο τμήμα Κοινωνικής Ανθρωπολογίας και Ιστορίας του Πανεπιστημίου Αιγαίου με επιστημονικό υπεύθυνο τον καθηγητή Σπύρο Καράβα και με χρηματοδότηση του Ελληνικού Ιδρύματος Έρευνας και Καινοτομίας (ΕΛ.ΙΔ.Ε.Κ.).

Το βιβλίο, δυστυχώς, δεν κυκλοφορεί στα βιβλιοπωλεία. Μπορεί όμως να το βρει, όποιος ενδιαφέρεται, σε ηλεκτρονική μορφή στον ιστότοπο των ανοικτών ακαδημαϊκών εκδόσεων ΚΑΛΛΙΠΟΣ, όπου έχει αναρτηθεί και είναι σε ελεύθερη πρόσβαση: https://repository.kallipos.gr/handle/11419/12905. Από τον ιστότοπο αυτό, το αναδημοσιεύουμε στην ανάρτηση μας. Ας ευχηθούμε να ξεπεραστούν οι περιορισμοί που θέτει το ερευνητικό πρόγραμμα και σύντομα να δούμε το σημαντικό αυτό βιβλίο να κυκλοφορεί και στα βιβλιοπωλεία.