Σε μια προσπάθεια να ακολουθήσουμε τα ίχνη των διαφυγών, από τα νησιά του Β. Αιγαίου προς τα τουρκικά παράλια, στη διάρκεια της γερμανικής Κατοχής 1941-1944, η Συνύπαρξη και Επικοινωνία στο Αιγαίο, οι Φίλοι Ιστορικής Μνήμης και Πολιτιστικής Δημιουργίας (ΦΙΜΠΟΔ) και ο Σύλλογος Ειρήνης και Επικοινωνίας στο Αιγαίο (Ege Bariş ve İletişim Derneği), συνδιοργανώσαμε εκδήλωση την Πέμπτη 28 Νοεμβρίου 2024, στην Αίθουσα Εκδηλώσεων της Γ. Γ. Αιγαίου, τιμώντας την Ημέρα της Εθνικής Αντίστασης.  Στην εκδήλωση που συντόνισε και  παρουσίασε ο πρόεδρος της Συνύπαρξης Πάρης Βουνατσής, προβλήθηκε το ιδιαίτερα ενδιαφέρον ντοκιμαντέρ «Μικρά Ασία… πάλι» του Τούρκου σκηνοθέτη Tahsin Işbilen, γυρισμένο το 2008 και στο νησί μας. Η ταινία στηρίζεται σε αφηγήσεις Ελλήνων, οι οποίοι, κατά την περίοδο της Κατοχής (1941- 1944), μέσω Τουρκίας διέφευγαν από τα νησιά του Β. Αιγαίου, οδεύοντας προς τη Μέση Ανατολή. O σκηνοθέτης καταχειροκροτήθηκε όταν σε διαδικτυακό χαιρετισμό που απηύθυνε στην εκδήλωση, επεσήμανε την «ανάγκη για Ελπίδα και Ειρήνη σε έναν κόσμο που μαστίζεται ακόμη από πολέμους».

Οι Παν/κοί Καθηγητές από το Yıldız, Δρ. Esra Danacioğlu και Δρ. Elçin Macar, παρουσίασαν αντίστοιχα το βιβλίο που εκτίθεται στη Σμύρνη με καταχωρήσεις αφιχθέντων από την Ελλάδα και την ιστορία του πλοίου αλληλεγγύης, «Κουρτουλούς», που στάλθηκε με ανθρωπιστική βοήθεια από την Τουρκία στην Ελλάδα για την αντιμετώπιση της πείνας στην αρχή της κατοχής, ενώ στη συνέχεια βυθίστηκε στη θάλασσα του Μαρμαρά το 1942. Στην είσοδο της αίθουσας υπήρχε έκθεση σχετικού φωτογραφικού υλικού.

Εκ μέρους των ΦΙΜΠΟΔ ο Απόστολος Κομνηνάκας παρουσίασε στην εκδήλωση μαρτυρίες για τις διαφυγές από τη Λέσβο, όπως αναφέρονται στα βιβλία των Π. Κεμερλή-Α. Πολυχρονιάδη, Γιώργου Γιαννουλέλλη, Φρίξου Πρωτογερέλλη και Γιώργου Κακαδέλλη, λέγοντας μεταξύ άλλων:

«Θα παρακολουθήσουμε σε λίγο ένα εξαιρετικό ντοκυμαντέρ του καλού μας φίλου από την Τουρκία, του σκηνοθέτη Tahsin Isbilen, φίλου της ειρήνης και της προσέγγισης των απλών ανθρώπων απ’ τις δυό πλευρές του Αιγαίου. Κρίμα που δεν μπόρεσε να έρθει απόψε κοντά μας, όμως μας τιμούν και έχουμε μαζί μας, την Πρόεδρο της Ege Baris, την αγαπητή Ζεηνέπ Αλτιοκ, τον Ζεκι Γκιουλ,τον Μπουλέντ Τανίκ και την καθηγήτρια από το Πανεπιστήμιο Γιλντίζ Esra Danacioglu, που θα μας μιλήσει με θέμα: «Αιγαίο, μια θάλασσα προσφύγων κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου». Τους καλωσορίζουμε λοιπόν. Hosgeldiniz sevgili dostlar, sevgili yoldaslar!

Ο τίτλος του ντοκυμαντέρ είναι : “Μικρά Ασία πάλι» / Kucuk Asia yeniden”.

Με την ευκαιρία αυτή, θα σας παραθέσω, με συνοπτικό τρόπο, κάποια ενδιαφέροντα στοιχεία και συμπεράσματα, που συγκέντρωσα από την πλούσια τοπική ιστοριογραφία, για την πολύ σημαντική εποχή του 1941 -1944 στη Λέσβο. Για το ιστορικό των διαφυγών από τη Λέσβο προς τα Μικρασιατικά παράλια.

Τους τεράστιους κινδύνους και τις συμπεριφορές ανθρώπων. Κι απ’ τις δυό πλευρές του Αιγαίου. Μα κυρίως, για την μεγάλη ΑΠΟΚΟΤΙΑ των αγωνιστών, που παίζανε τη ζωή τους κορώνα – γράμματα. Ταγμένοι στον αγώνα για τη λευτεριά της πατρίδας, που στέναζε κάτω από τον χιτλεροφασιστικό ζυγό. Αλλά και για να γλυτώσουν από τη μεγάλη λιμοκτονία της πείνας.

Ήθελα να βάλω, ως τίτλο της μικρής μου εισήγησης, αυτή τη λέξη μόνο : «ΑΠΟΚΟΤΙΑ». Αλλά, δεν ξέρω, πώς μπορεί να αποδοθεί στη τουρκική γλώσσα. Όμως είναι ο απόλυτος χαρακτηρισμός, αυτής της ηρωϊκής και παράτολμης επιλογής των νέων ανθρώπων.

Της διαφυγής απ’ τη Λέσβο της  Ναζιστικής κατοχής, και μη ξεχνάμε…. , και των λογιών – λογιών ντόπιων συνεργατών τους. Δωσίλογων, γερμανοντυμένων, μαυραγοριτών και λοιπών συναφών επαγγελμάτων. Επισήμων και απλών… Διότι, συγχωρέστε με, αλλά εκτός από την εποποιία της Εθνικής Αντίστασης, υπήρξε και η «εποποιία» των δοσίλογων και των ταγματασφαλιτών -μαυραγοριτών. Ας μη τα ξεχνάμε…

Έπρεπε, λοιπόν, να φύγουν εντελώς κρυφά από αυτούς. Αλλιώς, η σύλληψή τους σήμαινε εκτελεστικό απόσπασμα. Στις μαρμάρινες πλάκες του μνημείου στα «Τσαμάκια» Μυτιλήνης, θα διαβάσετε αρκετά ονόματα εκτελεσμένων παλληκαριών, που επιχείρησαν αυτή την αποκοτιά, αλλά έπεσαν στα χέρια των Ναζί. Να διαφύγουν, λοιπόν, από εδώ, να διασχίσουν νύχτα τη φουρτουνιασμένη θάλασσα του Αιγαίου, με μια μικρή κωπήλατη βάρκα, που δεν θα έκανε θόρυβο και προδοθεί, και να περάσει στα απέναντι παράλια της Τουρκίας. Σε μια χώρα, που είχε μείνει έξω από τον πόλεμο. Και τα παλληκάρια της Διαφυγής, δεν ήξεραν σε τι χέρια θα πέσουν. Θα έχουν τη τύχη να πέσουν στα χέρια ανθρώπων που ήταν φιλικά διακείμενοι ή και συνεργαζόμενοι με την Αντικατασκοπεία των Αγγλικών Υπηρεσιών και των Συμμάχων, ή θα πέσουν στα χέρα Γερμανόφιλων. Που σήμαινε, είτε επιστροφή στη Μυτιλήνη είτε παράδοση στου Γερμανούς. Δηλαδή, παράδοση στο θάνατο. Για αυτό χαρακτήρισα  την πράξη τους ΑΠΟΚΟΤΙΑ. Στο ντοκυμαντέρ καταγράφονται υπέροχες ιστορίες ΑΝΘΡΩΠΙΑΣ. Κυρίως απλών ανθρώπων, που υποδέχθηκαν με ζεστή αγκαλιά τους διαφυγόντες. Τους πρόσφεραν ζεστή φιλοξενία. Και τους βοήθησαν να προωθηθούν στη Μέση Ανατολή και να ενταχθούν σε οργανωμένες στρατιωτικές μονάδες και να πολεμήσουν τον χιτλεροφασισμό. Κάποιοι άλλοι, στάθηκαν άτυχοι. Είτε προδόθηκαν από ντόπιους συνεργάτες των Γερμανών, είτε, περνώντας στην Τουρκία, πέσανε σε χέρια Γερμανόφιλων, στάλθηκαν πίσω και στήθηκαν στο απόσπασμα. Ή, στην «καλύτερη» (?) περίπτωση, βρέθηκαν κρατούμενοι στα φρικτά στρατόπεδα συγκέντρωσης των Ναζί».

ΝΟΕΜΒΡΗΣ 2024

1941-44 ΟΙ ΔΙΑΦΥΓΕΣ ΣΤΗ ΜΕΣΗ ΑΝΑΤΟΛΗ

ΕΜΕΙΣ ΚΙ ΟΙ ΤΟΥΡΚΟΙ

Θα παρακολουθήσουμε σε λίγο ένα εξαιρετικό ντοκυμαντέρ του καλού μας φίλου από την Τουρκία, του σκηνοθέτη Tahsin Isbilen, φίλου της ειρήνης και της προσέγγισης των απλών ανθρώπων απ’ τις δυό πλευρές του Αιγαίου. Κρίμα που δεν μπόρεσε να έρθει απόψε κοντά μας, όμως μας τιμούν και έχουμε μαζί μας, την Πρόεδρο της Ege Baris, την αγαπητή Ζεηνέπ Αλτιοκ, τον (?) Ζεκι Γκιουλ,τον Μπουλέντ Τανίκ και την καθηγήτρια από το Πανεπιστήμιο Γιλντίζ Esra Danacioglu, που θα μας μιλήσει με θέμα: «Αιγαίο, μια θάλασσα προσφύγων κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου». Τους καλωσορίζουμε λοιπόν. Hosgeldiniz sevgili dostlar, sevgili yoldaslar!

Ο τίτλος του ντοκυμαντέρ είναι : “Μικρά Ασία πάλι» / Kucuk Asia yeniden”.

Με την ευκαιρία αυτή, θα σας παραθέσω, με συνοπτικό τρόπο, κάποια ενδιαφέροντα στοιχεία και συμπεράσματα, που συγκέντρωσα από την πλούσια τοπική ιστοριογραφία, για την πολύ σημαντική εποχή του 1941 -1944 στη Λέσβο. Για το ιστορικό των διαφυγών από τη Λέσβο προς τα Μικρασιατικά παράλια.

Τους τεράστιους κινδύνους και τις συμπεριφορές ανθρώπων. Κι απ’ τις δυό πλευρές του Αιγαίου. Μα κυρίως, για την μεγάλη ΑΠΟΚΟΤΙΑ των αγωνιστών, που παίζανε τη ζωή τους κορώνα – γράμματα. Ταγμένοι στον αγώνα για τη λευτεριά της πατρίδας, που στέναζε κάτω από τον χιτλεροφασιστικό ζυγό. Αλλά και για να γλυτώσουν από τη μεγάλη λιμοκτονία της πείνας.

Ήθελα να βάλω, ως τίτλο της μικρής μου εισήγησης, αυτή τη λέξη μόνο : «ΑΠΟΚΟΤΙΑ». Αλλά, δεν ξέρω, πώς μπορεί να αποδοθεί στη τουρκική γλώσσα. Όμως είναι ο απόλυτος χαρακτηρισμός, αυτής της ηρωϊκής και παράτολμης επιλογής των νέων ανθρώπων.

Της διαφυγής απ’ τη Λέσβο της  Ναζιστικής κατοχής, και μη ξεχνάμε…. , και των λογιών – λογιών ντόπιων συνεργατών τους. Δωσίλογων, γερμανοντυμένων, μαυραγοριτών και λοιπών συναφών επαγγελμάτων. Επισήμων και απλών… Διότι, συγχωρέστε με, αλλά εκτός από την εποποιία της Εθνικής Αντίστασης, υπήρξε και η «εποποιία» των δοσίλογων και των ταγματασφαλιτών -μαυραγοριτών. Ας μη τα ξεχνάμε…

Έπρεπε, λοιπόν, να φύγουν εντελώς κρυφά από αυτούς. Αλλιώς, η σύλληψή τους σήμαινε εκτελεστικό απόσπασμα. Στις μαρμάρινες πλάκες του μνημείου στα «Τσαμάκια» Μυτιλήνης, θα διαβάσετε αρκετά ονόματα εκτελεσμένων παλληκαριών, που επιχείρησαν αυτή την αποκοτιά, αλλά έπεσαν στα χέρια των Ναζί. Να διαφύγουν, λοιπόν, από εδώ, να διασχίσουν νύχτα τη φουρτουνιασμένη θάλασσα του Αιγαίου, με μια μικρή κωπήλατη βάρκα, που δεν θα έκανε θόρυβο και προδοθεί, και να περάσει στα απέναντι παράλια της Τουρκίας. Σε μια χώρα, που είχε μείνει έξω από τον πόλεμο. Και τα παλληκάρια της Διαφυγής, δεν ήξεραν σε τι χέρια θα πέσουν. Θα έχουν τη τύχη να πέσουν στα χέρια ανθρώπων που ήταν φιλικά διακείμενοι ή και συνεργαζόμενοι με την Αντικατασκοπεία των Αγγλικών Υπηρεσιών και των Συμμάχων, ή θα πέσουν στα χέρα Γερμανόφιλων. Που σήμαινε, είτε επιστροφή στη Μυτιλήνη είτε παράδοση στου Γερμανούς. Δηλαδή, παράδοση στο θάνατο. Για αυτό χαρακτήρισα  την πράξη τους ΑΠΟΚΟΤΙΑ. Στο ντοκυμαντέρ καταγράφονται υπέροχες ιστορίες ΑΝΘΡΩΠΙΑΣ. Κυρίως απλών ανθρώπων, που υποδέχθηκαν με ζεστή αγκαλιά τους διαφυγόντες. Τους πρόσφεραν ζεστή φιλοξενία. Και τους βοήθησαν να προωθηθούν στη Μέση Ανατολή και να ενταχθούν σε οργανωμένες στρατιωτικές μονάδες και να πολεμήσουν τον χιτλεροφασισμό. Κάποιοι άλλοι, στάθηκαν άτυχοι. Είτε προδόθηκαν από ντόπιους συνεργάτες των Γερμανών, είτε, περνώντας στην Τουρκία, πέσανε σε χέρια Γερμανόφιλων, στάλθηκαν πίσω και στήθηκαν στο απόσπασμα. Ή, στην «καλύτερη» (?) περίπτωση, βρέθηκαν κρατούμενοι στα φρικτά στρατόπεδα συγκέντρωσης των Ναζί.

Ας παραθέσουμε λίγα επιλεγμένα αποσπάσματα, από βιβλία ή γραπτά, συμπατριωτών μας, που έζησαν τη φοβερή εκείνη εποχή, για να τεκμηριώσουμε αυτά που θα δούμε στο ντοκιμαντέρ του καλού μας φίλου Tahsin.:

1.Από το βιβλίο των Π. Κεμερλή – Αριστείδη Πολυχρονιάδη «Η Αντίσταση στη Λέσβο», διαβάζουμε:

“Κατά την περίοδο του 1942 οι διαφυγές από το Νησί μας βρισκότανε σε έξαρση…. Όταν έφταναν στα Παράλια της Μικράς Ασίας, αν έπεφταν σε φανατικούς Τούρκους ή Γερμανόφιλους, τους γύριζαν πίσω. Κι αν τους έπαιρναν είδηση οι Γερμανοί και τους έπιαναν, ακολουθούσε Στρατοδικείο και εκτέλεση. Οι οργανωμένες διαφυγές είχανε σιγουριά. Τις φρόντιζαν οργανωμένα οι ειδικές Αγγλικές Υπηρεσίες, με τους πράκτορές τους, που δρούσαν άνετα στη Μυτιλήνη. …Και στα παράλια της Μικράς Ασίας, είχανε ευρύτατη ζώνη ασφάλειας με Τούρκους πράκτορες…. Που φρόντιζαν την πιο πέρα εξυπηρέτηση μέχρι τη Σμύρνη.

Τα βενζινόπλοια, γνώριζαν σε ποια λιμανάκια έπρεπε να προσεγγίσουν. Απέναντι απ’ τα Μυστεγνά, στο λιμανάκι Αλτίνοβα (Αγιασμάτ) ή στο Κιόστε προς τον Τσεσμέ. Αυτή η ζώνη…μέχρι και νοτιότερα του Κιόστε, βρισκόταν υπό τη διοίκηση του Σεβκέτ Μπέη, διοικητή της αντικατασκοπίας της Σμύρνης, που συνεργαζότανε με τις μυστικές Αγγλικές Υπηρεσίες…. Η βορειότερη περιοχή, από Αγιασμάτ προς Αιβαλί και βορειότερα, βρισκότανε στη δικαιοδοσία του Ριζά Μπέη, που ήτανε Γερμανόφιλος. Όσοι από τους ανοργάνωτα διαφεύγοντες έπεφταν σ’ αυτή την περιοχή, τους γύριζαν πίσω οι Τούρκοι, με τη γνωστή συνέπεια, όταν τους έπιαναν οι Γερμανοί…

Οι Γερμανοί δεν έμειναν απληροφόρητοι για τις συχνές διαφυγές στους Τούρκικες ακτές, κι από εκεί στη Μέση Ανατολή. Τα μέτρα επιτήρησης και οι θανατικές ποινές, δεν αποδώσανε… Πίστευαν, πως κάποια οργάνωση προετοιμάζει και προωθεί τις διαφυγές. Γι’ αυτό, κατέφυγαν σε ένα τέχνασμα, για να βρουν αυτή την οργάνωση.

Ένα ρωμιό, γλωσσομαθή, πράκτορά τους από το Χαλάνδρι (η «….εποποιία» των δωσίλογων, που λέγαμε στην αρχή), τον εφοδιάζουν με μια ψεύτικη ταυτότητα Νεοζηλανδού, με το όνομα Τζέημς και τον ξαμόλυσαν σε διάφορα μέρη του Νησιού. Προσποιούταν άγνοια της ελληνικής γλώσσας, και πως ΄ηθελε να διαφύγει στις τουρκικές ακτές κι από εκεί στη Μέση Ανατολή. Έπαιζε θαυμάσια το ρόλο του. Νεοζηλανδός αξιωματικός, που ξεφυγε την αιχμαλωσία, με  τη φλόγα να …πολεμήσει και πάλι τους Ναζί!.. Γνώρισε και κατέδωσε πολλούς (αυτός ο γνήσιος Ελλην «πατριώτης»…).

Απ’ τη Μυτιλήνη πιάστηκε ο Ασημάκης Μουζάλας. Απ’ την περιφέρεια Καλονής οι Αλεξίου, Βαρδάνης, Ο Γιαβασάς ηγούμενος της Μονής Λειμώνος. (Ο γνωστός πανάξιος και λαμπρός Ηγούμενος  Διονύσιος, που τίμησε τα ράσα του και συντάχθηκε με τους αγωνιστές της Εθνικής Αντίστασης..). Από τη Σικαμιά οι αδελφοί Γώγος και Δημήτρης Καληγέρης. Απ’ το Μόλυβο ο γιατρός Φώτης Λογοθέτης, ο Παπαστρατής Νιτσόπουλος, ο χωροφύλακας Νικ. Καλαποθάκης, ο Βασίλης Κόνιαρης και ο Αντώνης Λιαμής.

Από αυτούς, οι Βασίλης Κόνιαρης και Αντώνης Λιαμής, καταδικάσθηκαν σε θάνατο, γιατί αποπειράθηκαν να διαφύγουν στη Μέση Ανατολή και εκτελέστηκαν στις 25-10-1942

Αυτό ήταν το έργο του «Νεοζηλανδού» απ’ το Χαλάνδρι! Ενός … «πατριώτη», που ποιος ξέρει τι τιμές του απέδωσε αργότερα το ελληνικό μετεμφυλιακό καθεστώς…

Και για να κλείσουμε τη σχετική αναφορά των Π. Κεμερλή – Αριστ. Πολυχρονιάδη, θα σας παραθέσω άλλο ένα μικρό απόσπασμα του βιβλίου τους, που δείχνει τις δυό πλευρές του νομίσματος…

Από τη μια πλευρά ήταν ο λεβέντης και πραγματικός πατριώτης Διονύσιος, Ηγούμενος της Μονής Λειμώνος, κι από την άλλη :

« Όταν μιλά …η Εθνικοφροσύνη»

Έτσι τιτλοφορείται στο βιβλίο το σχετικό απόσπασμα :

« Εγκύκλιος 25. Αριθμ. πρωτ. 1083    Εν Μυτιλήνη 16/09/1942

Προς τον Ευαγή κλήρον και τους Ευσεβείς Χριστιανούς της καθ’ ημάς Θεοσώστου Επαρχίας.

Η Αγία και Ιερά Σύνοδος, δια της υπ’ αριθμ. 829/368/4/8/42 εγκυκλίου της, εγνώρισεν ημίν, ότι καθ’ α διεπιστώθη εσχάτως, εις τινας Μονάς της Πελοποννήσου, μεταξύ των προσώπων, άτινα εφιλοξενήθησαν εν αυταίς κατά το επικρατούν εν ταις Μοναίς έθος, υπήρχον και τινα ύποπτα πρόσωπα, και δη Άγγλοι και Κύπριοι στρατιώται, και ότι, συνεπεία τούτου, αι αρχαί κατοχής ηναγκάσθησαν ( οι…καημένες!), να συλλάβουν μοναχούς ως φιλοξενήσαντες εν ταις Μοναίς αυτών τα ως άνω πρόσωπα.

Επειδή δε παρόμοιον συνέβη προ τινος και εις Νήσον μας, εις τινα Μονήν (κατακαημένε αλλά πανάξιε Διονύσιε!), διετάξαμεν το Ηγουμενοσυμβούλιον της Ι. Μονής Υψηλού, ……να μη δέχηται, ούτε να παρέχη φιλοξενίαν ή βοήθειαν εις πρόσωπα άγνωστα, ει μη μόνο εις εκείνους, περί ων υπάρχει σαφής απόδειξις περί της ταυτότητος ή γραπτή σύστασις Μητροπόλεως……. Συνιστώμεν δε υμίν πατρικώς (και αδιάντροπα προσθέτω εγώ…) , όπως, εις περίπτωσιν καθ’ ην υποπίπτει εις την αντίληψίν σας ότι ο προσφεύγων εις τον οίκον σας, επι σκοπώ να ζητήσει την βοήθειάν σας, είναι πρόσωπον ύποπτον, να ειδοποιείτε αμέσως την πλησιεστέραν Αστυνομικήν Αρχήν ή τας Αρχάς Κατοχής τας οποίας οφείλομεν να εξυπηρετήσωμεν εις το Κεφάλαιον τούτο.

Ευχέτης προς Κύριο

Ο Μητροπολίτης ΙΑΚΩΒΟΣ»

Δοξάστε τον, έστω ύστερα από 80 χρόνια!

Όμως, είναι εκατοντάδες τα άλλα λαμπρά παραδείγματα πραγματικών αγωνιστών, που δεν δίσταζαν να πάρουν αποφάσεις, παίζοντας τη ζωή τους κορώνα – γράμματα, για να αγωνιστούν για τη λευτεριά της πατρίδας, από τη θηριώδη χιτλεροφασιστική κατοχή. Ο ερευνητής Γιώργος Γαλέτσας, υπολογίζει σε περίπου 2000, τους νέους της Λέσβου, που επιχείρησαν αυτή την αποκοτιά. Από αυτούς, έχουμε 13 εκτελεσμένους απ’ τους Γερμανούς κατακτητές, στα Τσαμάκια, και συνολικά 55 συμπατριώτες μας, που έχασαν τη ζωή τους.

Διαβάζω δύο ακόμη μικρά αποσπάσματα, που αναφέρονται στην ΑΠΟΚΟΤΙΑ της διαφυγής στα απέναντι παράλια. Από ανθρώπους που βίωσαν στο πετσί τους:

«Στρατής Ι. Γριμανέλλης από την Αγιάσο (1921-2000): 1942. Στο νησί ήταν Γερμανοί. Η πείνα και η ανέχεια μεγάλη. Ο κόσμος άρχισε να πρήζεται, να πονά και να τρώει μόνο χόρτα. …. Οι Γερμανοί μαζί με τους ντόπιους συνεργάτες τους σε τρομοκρατούσαν και σε σκότωναν με το παραμικρό. Γαϊδούρια, μουλάρια και άλλα ζώα …χάθηκαν. Πολλά από αυτά φαγώθηκαν. Οι μαυραγορίτες οργίαζαν. Αντάλλαζαν κτήματα 2-3 μοδιών με 1-2 κατσίκες. Δεν υπήρχε άλλη διέξοδος από το να φύγεις προς το άγνωστο. Η Τουρκία για μας ήταν μια κάποια λύση….» «…Συμφωνήσαμε με έναν βαρκάρη απ’ το Πλωμάρι να μας περάσει στην Τουρκία -11 άτομα είμασταν- με αντάλλαγμα 11 δοχεία λάδι, ένα σχοινί, ένα πανί για τη βάρκα και μπογιά για να τη βάψει..» Ύστερα από πολλές ταλαιπωρίες και με χίλιους κινδύνους, , φτάνουν στον Τσεσμέ ,όπου είχαν συγκεντρωθεί πάνω από 2.000 έλληνες, οι περισσότεροι Χιώτες. Μας έβαλαν σε κάτι αποθήκες ανακατεμένους γυναίκες, άντρες γέρους και παιδιά. Όλοι εκεί παστωμένοι. Ένα μεγάλο μας πρόβλημα ήταν οι ψείρες…. Συνεχίζει με μια τραγική και συγκλονιστική αφήγηση ο Στρατής Γρημανέλλης, στη συνέντευξή του στον Παναγιώτη Κουτσκουδή, όπως καταγράφεται στο βιβλίο του Παναγιώτη «ΤΑ ΣΥΝΑΞΑΡΙΑ», που θα χρειαζόταν μια ολόκληρη ξεχωριστή εκδήλωση. Μετά από απίστευτες περιπέτειες και κινδύνους, σ’ ένα ταξίδι σε θάλασσες και βουνά της Τουρκίας, όπου άλλοτε συναντούσε τον κίνδυνο και άλλοτε τη ζεστασιά της φιλοξενίας των απλών ανθρώπων, φτάνει στον τελικό του προορισμό. Στο Κάιρο, για να στρατευθεί στο 2ο Σύνταγμα, στο Πεδινό Πυροβολικό και να πολεμήσει κατά των Χιτλερικών στρατευμάτων της Βόρειας Αφρικής.

Απ’ τα «Χιόνια και Χαμσίνια» του Γιώργου Κακαδέλλη, σας διαβάζω αποσπασματικά, κάποια χαρακτηριστικά σημεία, που, από τη μία,  δείχνει το μέγεθος της αποκοτιάς – το παράτολμο της δραπέτευσης, κι από’ την άλλη, τα δύο «πρόσωπα» που συναντάμε, τόσο στην Ελλάδα, όσο και στην Τουρκία. Η απόδραση απ’ τη Γερμανοκρατούμενη Μυτιλήνη. Αναφέρεται στην παράτολμη και περιπετειώδη διαφυγή 10 νέων στην Τουρκία, για συνέχιση του αγώνα κατά του Ναζισμού, στη Μέση Ανατολή. Ανάμεσά τους, ο συγγραφέας του  βιβλίου, ο Μίμης Γαληνός και ο Μιχαλάκης Καραφύλας, με την τραγική κατάληξη….

«Στο τέλος της κατηφόρας της Σουράδας, μας περίμενε η βάρκα με τους δυό βαρκάρηδες. Βολευτήκαμε στη βάρκα όπως- όπως και ξεκινήσαμε κάνοντας το σταυρό μας… Μόλις 20 μέτρα απείχε ο δρόμος της Βαρειάς, όπου κυκλοφορούσαν Γερμανοί στρατιώτες. Έτσι κι έστριβαν το κεφάλι τους προς τη θάλασσα, θα μας έβλεπαν….Μεγάλα βουβά κύματα μας έσπρωχναν αντίθετα με τον προορισμό μας, και γέμιζαν τη βάρκα με νερά… Είχαμε κάνει ταξίδι 13 ωρών… Βάρκα με κουπιά, μέσα σε φουρτουνιασμένη θάλασσα… Απέναντι στην ερημική ακτή, δυό Τούρκοι ακτοφύλακες, μας κοιτούσαν αγριωπά. Όταν πλησιάσαμε, ακούσαμε το πρωτότυπο καλωσόρισμα : «Γκαμώ το μάνα σας», προφανώς ήταν τα μόνα ελληνικά που ήξεραν… Ήταν κάτι σαν το … «ευ παρέστητε»! Αλλά με ένα καλόπιασμα (ένα πακέτο τσιγάρα Παπαστράτος Νο 1, προσφορά απ’ τον Μίμη Γαληνό, και δυο ήρεμα λόγια, στάθηκαν αρκετά για να γαληνέψουν οι δυό φίλοι μας και να μας στείλουν σε έναν απάνεμο όρμο στο Ατζανός.»  Περιγράφει ο συγγραφέας, τη ζεστή φιλοξενία λίγων ημερών, σε ένα καφενείο του παραθαλάσσιου χωριού και στην τραγική κατάληξη για τους μισούς από τους διαφυγόντες. Συνέχισαν τα ταξίδι με τη βάρκα, για ποιο νότια περιοχή των τουρκικών παραλίων. Μακρυά απ’ τους Γερμανόφιλους. «Και βρεθήκαμε 13 ταλαιπωρημένοι άνθρωποι, σκαρφαλωμένοι σ’ έναν αφιλόξενο βράχο κάπου 15 μέτρα ψηλό, που να δέρνεται συνέχεια απ’ τα αφρισμένα κύματα και με δυνατή βροχή. …Δίπλα μου στην εσωχή ενός βράχου, κρέμεται ο Μιχαλάκης Καραφύλας¨-« Προτιμώ να κάτσω εδώ κρεμασμένος ώσπου να πεθάνω, παρά να ξαναβρεθώ στη Μυτιλήνη…». Ήξερε, ποια θα ήταν η τύχη του αν επέστρεφε στη Μυτιλήνη. Διότι πριν δραπετεύσει, είχε γράψει μια επιστολή – καταπέλτη κατά τω ν Γερμανών κατακτητών, που την άφησε φεύγοντας, πάνω στο γραφείο του Νομάρχη. Κι αυτός ο …Έλλην «πατριώτης» αξιωματούχος, την παρέδωσε στους Γερμανούς της Γκεστάπο. Στέλνοντας στα κάτεργα της Γκεστάπο, κι από κει στο θάνατο,  τον πραγματικό πατριώτη, που τον είχε και υπάλληλο –μηχανικό στη Νομαρχία. Τον Μιχαλάκη Καραφύλλα, μαζί και με άλλους 5 από τους δραπέτες, τους επέστρεψαν από την Τουρκία στη Μυτιλήνη, με την «ευγενική» συνδρομή κι ενός άλλου έλληνα, που υπηρετούσε στο Αγγλικό Προξενείο της Σμύρνης! Είναι οι δυό όψεις του νομίσματος που σας είπα στην αρχή της εισήγησής μου.

Και ένα απόσπασμα από το βιβλίο του Γιώργου Γιανουλέλλη, που υπηρέτησε ως αρχιτέκτονας στην Πολεοδομία Μυτιλήνης, με τίτλο «Σεργιάνι στη Μέση Ανατολή» : «Ενώ εγώ ανέβαλλα το σχέδιο απόδρασής μου, πολλοί Μυτιληνιοί απ’ όλα τα χωριά, καθώς η πείνα θέριζε το χειμώνα του 1941-42, κατώρθωναν και περνούσαν απέναντι στην Τουρκία. Εκτός από τη πείνα, ο άλλος λόγος ήταν, η πληροφορία ότι στη Μ. Ανατολή συγκροτήθηκε οργανωμένος ελληνικός στρατός για να πολεμήσει τον φασισμό… Βάλε μαζί και την τάση προς περιπέτεια, προς το όνειρο, προς το πέταγμα από το κλουβί της κατοχής, όλα μαζί δημιούργησαν την κατάλληλη ατμόσφαιρα, για να πάρει φωτιά η ψυχή πολλών απελπισμένων… Κοντά μας ήρθε κι ο Μίμης Γαληνός από τον Τσεσμέ, μ’ ένα κεμέρι λίρες χρυσές και μοίραζε από μισή σε κάθε φαντάρο που θα έφευγε… Ο «αδελφός λαός» των Τούρκων «περιποιόταν» καλά όποιον φυγάδα έπεφτε στα χέρια του. Οι ξυλοδαρμοί ήταν το λιγότερο. Αυτά απ’ τους Γερμανόφιλους Τούρκους.  Γιατί υπήρχαν και περιπτώσεις συμπόνοιας από μέρους των Τούρκων… Αργότερα, από τα μέσα του 1943, οι Τούρκοι έγιναν πιο φιλικοί. Έκαναν τα στραβά μάτια.. Είχε γίνει φανερό πως οι Γερμανοί θα ηττηθούν..»  Και παρακάτω , για την επιχείρηση της διαφυγής : «Περάσαμε τα Πάμφιλα και σε λίγο τη Θερμή, με κάποια μικρή αγωνία. Γιατί όπως μας είχαν πει, εκεί ζούσε ένας καταδότης των Γερμανών και παρακολουθούσε τους διαβαίνοντες… Φτάσαμε σε μια απόκρημνη ακτή, την «Κακοπετριά» …Γύρω μας έβλεπα να πετιούνται σαν σκιές, οπλοφόροι, ήταν Ελασίτες που μας φύλαγαν. Κάποια στιγμή ακούστηκε ο ήχος μηχανής, μα ήταν το πλοίο της Γερμανικής καταδίωξης, που περνούσε ανοιχτά από εμάς, επιθεωρώντας τις ακτές…». Και για να κλείσουμε με την άλλη, την καλή πλευρά της περιπέτειας, αφού οι διαφυγόντες, μετά από απίστευτες περιπέτειες, φτάνουν σε φιλικά χέρια στη Σμύρνη : «Εμφανίστηκε ένας κοντός ανθρωπάκος, (ο σύνδεσμος), χάθηκε και εμφανίστηκε σε λίγο με μια τσάντα. Μου μέτρησε τριανταπέντε μπαγκανότες (τούρκικες λίρες). Ε ρε χαρές που πήρα! Αμολήθηκα σε γαλατάδικα, έφαγα καϊμάκι με μέλι και ψωμί, κι ό,τι βάζει ο νους σου. Τρία χρόνια είχα να βάλω ζάχαρη στο στόμα…».

Και κλείνω με την περιγραφή του Φρίξου Πρωτογερέλλη, που διέφυγε με κινηματογραφικό τρόπο από τη Λέσβο το Φλεβάρη του 1942 για να ενταχθεί στον ελληνικό στρατό της Μέσης Ανατολής. : «Οι λόγοι που οδήγησαν στη φυγή μας, ήταν η πείνα, αλλά και η διάθεση να ενταχθούμε στον ελληνικό στρατό της Μέσης Ανατολής/ Κλέψαμε μια βάρκα και φύγαμε τρεις. Εγώ , ο Ξενοφών Ιωάννου και ο Μαρίνος Βόμβας…Σε μια τρύπα στο λιμανάκι, είχαμε κρύψει δυο κουπιά, ένα κοντό κι ένα μακρύ… Μετά από κωπηλασία δυο ημερών και δυό νυχτών, φτάσαμε σε ένα μικρό τούρκικο ακατοίκητο νησάκι. Εκεί έβοσκαν βουβάλια…Ήμασταν σε άθλια κατάσταση. Νερό ήπιαμε από ένα έλος, που έπιναν τα βουβάλια… Εκείνες τις μέρες φάγαμε μία χελώνα ωμή… Τελικά ήρθε ένα απόσπασμα τσανταρμάδες και μας πήγαν στο Ατζανός, σε μια ομάδα Πλωμαριτών, που είχαν φάει πολύ ξύλο. Θέλανε να μας γυρίσουν πίσω και τους είπα ότι θα πέσουμε στη θάλασσα, γιατί αν μας έπιαναν οι Γερμανοί θα μας εκτελούσαν. Έτσι πείστηκαν και μας προώθησαν νοτιότερα…Βρεθήκαμε στη Νέα Φώκαια, μαζί με άλλους πρόσφυγες και κοιμηθήκαμε σε ερειπωμένα κτίρια…Μέχρι που φτάσαμε στη Σμύρνη… Στη συνέχεια, βρεθήκαμε στη Κύπρο (Κερύνεια) κι από εκεί στην Παλαιστίνη για εκπαίδευση…»

Όμως, πρέπει να σταματήσω εδώ, για να παρακολουθήσουμε το εξαιρετικό ντοκυμαντέρ,  του φίλου μας Tahsin Isbilen, που του στέρνουμε από εδώ τους χαιρετισμούς μας και την αγάπη μας.

Με μια μικρή συνόψιση: Ας είναι αφιερωμένη η αποψινή μας εκδήλωση, πρώτον στα ηρωικά παλληκάρια του τόπου μας, που επέλεξαν την «αποκοτιά»……., για να αγωνιστούν κατά του Χιτλεροφασισμού, αλλά και στην αμοιβαία κατανόηση – φιλοξενία και αλληλεγγύη των απλών ανθρώπων από τις δυό πλευρές του Αιγαίου, που ξέρουν να δείχνουν την ανθρωπιά και την αδελφοσύνη μεταξύ τους, στις δύσκολες στιγμές της ζωής. Και είναι πολλές αυτού του είδους οι εμπειρίες. Αυτές, που μας  φέρνουν απόψε, για άλλη μια φορά μαζί, με τους καλούς μας φίλους απ’ τα απέναντι παράλια.

Και με την ευκαιρία, να τιμήσουμε, έστω με δυο μέρες καθυστέρηση, τον γιορτασμό της επετείου της Εθνικής Αντίστασης στην Ελλάδα. 25 Νοεμβρίου 1942, η εμβληματική ανατίναξη της Γέφυρας του Γοργοποτάμου, από την ενωμένη Εθνική Αντίσταση. Τιμή και δόξα στους αγωνιστές. Τιμή και δόξα σε όλους τους απλούς ανθρώπους κι απ’ τις δυο πλευρές του Αιγαίου, που έβαλαν το μικρό τους λιθαράκι στον αγώνα κατά του Χιτλεροφασισμού.

Σας ευχαριστώ για την παρουσία σας και για την υπομονή σας.

Αποστόλης Κομνηνάκας