Μνήμη Μαρίκας Ζαγορησίου (1921-2013)
H Mαρίκα Zαγορησίου γεννήθηκε στην Kαβάλα το 1921. Πρωτότοκη κόρη της δασκάλας Κατερίνας (Νίνας) και του υπαλλήλου Γρηγόρη Ζαγορήσιου, αποφοίτησε από το Πρακτικό Λύκειο Kαβάλας το 1938 και με πείσμα, μετά από μόλις ένα μήνα φροντιστηριακά μαθήματα, πέτυχε με εξετάσεις στην Αρχιτεκτονική Σχολή του EMΠ.
Χαρακτηριστικά είναι τα λόγια της πριν βγουν τα αποτελέσματα σε προσευχή της μπροστά από την πύλη του Πολυτεχνείου: «Εγώ στο Πολυτεχνείο θα μπω κι αν δεν μπω σαν σπουδάστρια, θα μπω σαν καθαρίστρια, αλλά θα μπω.»
Στην Κατοχή οι γονείς της εγκαταστάθηκαν στο Πλωμάρι, γιατί φοβόντουσαν τις αγριότητες των Βουλγάρων, που κατέλαβαν την Ανατολική Μακεδονία και τη Θράκη, ενώ η ίδια έζησε στην Αθήνα (1938-1943) ως φοιτήτρια, όπου και βίωσε όλη την αθλιότητα της Κατοχής, της καταπίεσης και της πείνας. Τότε έλαβε μέρος και στην πρώτη αντιστασιακή της δράση, την 25η Μαρτίου του 1942, όταν κράτησε την ελληνική σημαία επικεφαλής ομάδας φοιτητών και φοιτητριών του Πολυτεχνείου, που στεφάνωσε τις προτομές των ηρώων της Επανάστασης στο πεδίο του Άρεως. Έκτοτε οργανώθηκε στο ΕΑΜ και είχε την τύχη να συνεργαστεί και να θητεύσει στο πλευρό φωτισμένων καθηγητών της, του Δ. Πικιώνη, του Αν. Ορλάνδου, του Ν. Χατζηκυριάκου κ. ά, που τη μύησαν στην αγάπη της λαϊκής αρχιτεκτονικής. Εργάστηκε κατά τη διάρκεια των σπουδών της ως βοηθός στο γραφείο του Κώστα Μπίρη, αποτυπώνοντας και σχεδιάζοντας τα νεοκλασικά των Αθηνών, που δημοσιεύτηκαν στο Λεύκωμα Johannes-Mπίρη, που ανατυπώθηκε από τις εκδόσεις Mέλισσα. Το 1943 αποφοιτά και εργάζεται στο υπουργείο Δημοσίων Έργων και στο υφυπουργείο Aνοικοδόμησης, όπου και συνεργάζεται με τον Kωνσταντίνο Δοξιάδη, καθώς το 1955, θα διοριστεί στο Γραφείο Δοξιάδη (Αθηναϊκό Κέντρο Οικιστικής, Αθηναϊκό Τεχνολογικό Ινστιτούτο), όπου για είκοσι περίπου χρόνια εκπόνησε χωροταξικές, οικιστικές, πολεοδομικές και κτιριολογικές μελέτες στην Ελλάδα, το Ιράκ, το Πακιστάν, τη Zάμπια και αλλού.
Ο Δοξιάδης είναι αυτός που το 1943 τη στέλνει στη Μυτιλήνη για να συναντήσει τους γονείς της και να εργαστεί στο πλευρό του Γιώργου Γιαννουλέλλη, μετέπειτα συντρόφου της, ερευνώντας τους προσφυγικούς συνοικισμούς και διατρέχοντας την πόλη και τα χωριά του νησιού φωτογραφίζοντας και αποτυπώνοντας κτίσματα της παραδοσιακής λεσβιακής αρχιτεκτονικής συμμετέχοντας παράλληλα και στην Αντίσταση με το ΕΑΜ.
Μια άγνωστη, ίσως στους πολλούς, πτυχή της ζωής της, που αποτελεί και την αφορμή για αυτή τη δημοσίευση, είναι η παράτολμη ενέργεια της νεαρής Μαρίκας, όταν στα γεγονότα του Δεκέμβρη του ’44, γνωστά ως Go back, κολύμπησε στα παγωμένα νερά της Μυτιλήνης από τα Μπλόκια μέχρι ένα πλοίο των Εγγλέζων, για να δει από κοντά το πλήθος των στρατιωτών που μετέφερε και να πληροφορήσει τα στελέχη του ΕΑΜ του νησιού, ώστε να έχουν γνώση για τον αριθμό των εισβολέων που είχαν έρθει για να «ελευθερώσουν» τη Λέσβο[1]. Σεμνή και μετριόφρων για αυτή τη «νεανική τρέλα», επιβεβαίωσε αυτό το στιγμιότυπο της ζωής της στον γράφοντα, στα πλαίσια συνέντευξής της, στις 9/02/2008 κατά τη διάρκεια της έρευνας για τη συγγραφή της διδακτορικής διατριβής « Η Λέσβος και ο Πολιτισμός της πέτρας (1850-1950)».
Σύμφωνα με έρευνα του Γιώργου Γαλέτσα, στα αρχεία του Λαϊκού Δικαστηρίου Πλωμαρίου (22/2/1945) βρίσκεται εκδίκαση υπόθεσης συκοφαντικής δυσφήμισης της Μαρίκας Ζαγορησίου κατά επτά προυχόντων του Πλωμαρίου, που την κατηγορούσαν ότι «επροπαγάνδιζε μεταξύ των δεσποινίδων και κυριών του Πλωμαρίου υπέρ της καταργήσεως του παρθενικού υμένος»… Το Λαϊκό Δικαστήριο τους καταδίκασε σε 10 έως 20 μέρες φυλακή, εξαγοράσιμες προς δύο οκάδες λάδι την ημέρα… Όταν, φυσικά, «επανήλθε ο νόμος και η τάξη» βρέθηκε παραπεμπτικό βούλευμα στις 5/12/1946 κατά των πέντε μελών του Λαϊκού Δικαστηρίου Πλωμαρίου και του υπευθύνου λαϊκής πολιτοφυλακής για αντιποίηση αρχής…
Καλοσυνάτη φυσιογνωμία, αρχόντισσα στους τρόπους της, σεβάσμια στη μορφή και σίγουρη για τη ζωή της, δημοκρατική στη διαδρομή της, αγωνίστρια στην πολιτική και στην καθημερινή της δράση, ήταν πάντα ένα ζωντανό παράδειγμα ανιδιοτέλειας και προσφοράς προς όλους. Το νησί μας είναι τυχερό που βρέθηκε στο διάβα της και «προικίστηκε» με το βιβλίο του Γιώργου Γιαννουλέλλη και της Μαρίκας Ζαγορησίου «Παραδοσιακή Αρχιτεκτονική της Λέσβου», (TEE, 1995).
Ας είναι αιώνια η μνήμη της…
(Επιμέλεια αφιερώματος: Χρήστος Χατζηλίας)
Η Μαρίκα Ζαγορησίου κατά τη διάρκεια συνέντευξης στο σπίτι της στο Παγκράτι, 01.02.2008
Κινητοποίηση του κόσμου στο λιμάνι της Μυτιλήνης, Go back, Χριστούγεννα ’44
Η Μαρίκα Ζαγορησίου στο γραφείο της
