Η Ενιαία Πανελλαδική Οργάνωση Νέων, η θρυλική ΕΠΟΝ, ιδρύθηκε στις 23 του Φλεβάρη του 1943 και με την ευκαιρία της 78ης επετείου από την ίδρυσή της, την τιμάμε με ένα αφιέρωμα.
Αρχές του φθινόπωρου του 1943 ήρθε στη Μυτιλήνη, σταλμένος από τη Στερεά Ελλάδα, ο συμπατριώτης μας Βαγγέλης Γιοσμάς με αποστολή τη δημιουργία της νεολαιίστικης οργάνωσης και στο νησί μας.
Τότε, οι νέοι μέχρι την ηλικία και των 28 χρόνων πέρασαν στην οργάνωση της νεολαίας (ΕΠΟΝ) που συγκροτήθηκε μ’ αυτό τον τρόπο. Βασικός στόχος η απελευθέρωση της πατρίδας. Σ’ όλη τη μετέπειτα διάρκεια της κατοχής η ΕΠΟΝ αποτέλεσε ένα μαχητικότατο κομμάτι της αντίστασης, που διακρίθηκε για την προθυμία, την αυτοθυσία και τον ενθουσιασμό για αποστολές δύσκολες κι επικίνδυνες.
Αργότερα, στις αρχές του 1944, υπεύθυνος για την ΕΠΟΝ Λέσβου ανέλαβε ο πολιτικός μηχανικός Ν. Ανδρέου, που παρέμεινε ως την απελευθέρωση.
Η ΕΠΟΝ αναπτύχτηκε και έδρασε πλάι στις οργανώσεις των χωριών και δεν περιορίστηκε μονάχα στις δραστηριότητες της κατασκοπίας, συγκέντρωσης πληροφοριών κλπ., αλλά παράλληλα, ανέπτυξε μορφωτική δράση στον πολιτιστικό τομέα με ειδικούς φορείς, που είτε υπήρχαν, όπως το Αναγνωστήριο Αγιάσου, ή δημιουργήθηκαν όπως ο Φ.Ο.Μ. Μυτιλήνης. Ακόμα, για τον ίδιο σκοπό δημιουργήθηκαν ανάλογοι φιλοτεχνικοί όμιλοι, όπως στο Μανταμάδο, στη Βρίσα, στο Κεράμι Καλλονής κ.α.
Οι εκδηλώσεις κατά την Εθνική επέτειο στις 25 Μάρτη 1944, στην Αγιάσο, Μανταμάδο και σε άλλα χωριά του Νησιού, δίνουν την εικόνα αυτής της συμβολής της ΕΠΟΝ.
Στη Μυτιλήνη Γραμματέας της ΕΠΟΝ ήταν ο Ανδρέας Χαραλαμπίδης (εκτελέστηκε κατά τη διάρκεια του Εμφυλίου) πλαισιωμένος από μια σειρά στελέχη, όπως οι Μήτσος Κοντογιώργης, Αριστ. Ραπίτης, Αλ. Ζαχαρίου, Γιώργος Χατζηπαυλής, Θαν. Νικόδημος, Μήτσος Αξιώτης.
Σχεδόν όλοι οι νέοι που πλαισίωναν τον ΦΟΜ, ήταν ενταγμένοι οργανωτικά στην ΕΠΟΝ, ενώ και οι συνοικίες είχαν οργανωθεί σε ομάδες και αυτές σε τομείς.
Όλοι οι νέοι μαζί μποϋκοτάρισαν με επιτυχία την επιστράτευση του Μάη 1944 και όπου μπορούσαν βοηθούσαν στη λειτουργία των συσσιτίων. Σε μια σειρά χωριά άνοιξαν σχολεία, για να μη μείνουν αγράμματοι κι αμόρφωτοι οι νέοι.
Η νεολαία ήταν προσηλωμένη στα ιδανικά της ΕΠΟΝ, με κεντρικό στοιχείο τον πόθο για την απελευθέρωση της πατρίδας και το χτίσιμο μιας καινούργιας κοινωνίας, ελεύθερης, απροσποίητης και δίκαιης. Συγκινητική ήταν ακόμα η συμπαράσταση των επονιτών προς τα μικρά αδέλφια τους τ’ «αετόπουλα» και η φροντίδα τους γι’ αυτά, ώστε να τους εξασφαλίσουν ρούχα, παπούτσια, τετράδια, μολύβια κλπ.
Στη Μυτιλήνη, παράλληλα με τους… «μεγάλους» νέους, οργανώθηκε τους τελευταίους μήνες της κατοχής η μαθητική ΕΠΟΝ. Όταν το καλοκαίρι του 1944 διευρύνθηκε ο εφεδρικός ΕΛΑΣ, οι επονίτες κατατάχτηκαν ομαδικά σ’ αυτόν, ενώ κατά την αποχώρηση των Γερμανών, δόθηκε η ευκαιρία να ανατεθούν σε επονίτες υπεύθυνα καθήκοντα, αφού χρησιμοποιήθηκαν ως παρατηρητές και σύνδεσμοι. Τη νύχτα της αποχώρησης των Γερμανών κράτησαν τη σύνδεση της Επιτροπής Πόλης με τα παρατηρητήρια, τις ομάδες του εφεδρικού ΕΛΑΣ και της Εθν. Πολιτοφυλακής.
Η ΕΠΟΝ αμέσως μετά την απελευθέρωση ανέπτυξε τεράστιο πολιτιστικό έργο σ’ ολόκληρο το νησί. Το μεταδεκεμβριανό Κράτος έχανε ό,τι μπορούσε, για να κλείσει τα επονίτικα «στέκια» και να σπρώξει τη νεολαία και τον πληθυσμό των χωριών μας στα προπολεμικά σκοτάδια. Όμως και τότε η ΕΠΟΝ συνέχισε τη δράση της, παλεύοντας ενάντια στη βία, σκορπίζοντας το φως της μόρφωσης και της πολιτιστικής ανόδου στα δαμασμένα από τέτοια ιδανικά νιάτα της Λέσβου.
(ΠΗΓΗ: Π. Κ. Κεμερλή – Α. Σ. Πολυχρονιάδη «Η ΑΝΤΙΣΤΑΣΗ ΣΤΗ ΛΕΣΒΟ (Πηγές και πτυχές της)» Αθήνα 1988, σελ. 478-482.)
- Μια ιστορική φωτογραφία που απαθανατίζει και την αφρόκρεμα του λεσβιακού νεολαιίστικου κινήματος της μετακατοχικής περιόδου: Προσυνεδριακή Συνδιάσκεψη της ΕΠΟΝ Περιοχής Αιγαίου (Μυτιλήνη, Νοέμβρης 1945). Μεταξύ άλλων εικονίζονται:
Πάνω σειρά από αριστερά: Τάκης Ψύλλας, … Πιτσιλός (Χίος), Γιώργος Αργυρίου, (;), … Γιακαλής, Στρατής Κιουρέλλης, Θανάσης Παπαδημητρίου (Λήμνος), Νίκος Γανίτης, Γρηγόρης Ρηγόπουλος (;), Αργύρης Γαλάνης, Κώστας Βουδούρης.
Μεσαία σειρά από αριστερά: Αρίστος Πολυχρονιάδης, Γιώργος Αναστασόπουλος, Βασίλης Πασαλής, (;), Μιχάλης Λιαρούτσος, Προκόπης Πανταζής, Θωμάς Σπηλιαδής, (;), Ανδρέας Αδαλής, Μιχάλης Μυριαγκός (από Κ.Σ. ΕΠΟΝ), Άλκης Χαβαράνης, Βασίλης Δουκάκης.
Κάτω σειρά από αριστερά: (;), Καίτη Φουντή, Έπη Χριστινίδου (Σάμος), Ηρώ Βολοβίνη, Κ. Ζερβός (Χίος). (Αρχείο Μιχάλη Λιαρούτσου)
2. Επονίτες στη Μυτιλήνη το 1946. Από αριστερά: Παναγιώτης (Τάκης) Ψύλλας, Αρίστος Πολυχρονιάδης, Μιχάλης Βαρβαράς, Ανδρέας Αδαλής, (;), και στη μέση από πάνω τους ο Μιχάλης Λιαρούτσος. (Αρχείο Μιχάλη Λιαρούτσου)
3. Μαθητική ΕΠΟΝ Μυτιλήνης την Πρωτομαγιά του 1946 στο Χάλικα. Όρθιοι: Μάριος Γιουρουκέλης, Ελένη Μαστροδούκα, Μαρία Κρικλάνη, Σοφία Δεμερτζή, Δήμητρα Σκαλτσούνη, Άννα Δεμερτζή, Αντώνης Τζάνος, Παρή Χωριανοπούλου, Δημήτρης Σαραντάκος, Νέδα Νικήτα, Ευαγγελία Αποστόλου. Καθιστοί: Γιώργος Μακρονικόλας, Μιχάλης Βενεδίκης, Βαγγελίτσα Βενεδίκη. (Αρχείο Μαρίας Κρικλάνη-Πατλάκα)
4. Εκδήλωση της ΕΠΟΝ στα Αλυφαντά με τα παιδιά του Δημοτικού Σχολείου το Νοέμβριο του 1944. Δίπλα στον ιερέα παπά-Στρατή Αθανασιάδη η επονίτισσα Ελπινίκη Ναλέτη. Σε πρώτο πλάνο ο δάσκαλος Λευτέρης Νησιώτης και πλάι του ο Βύρων Πάλλης, στέλεχος της ΕΠΟΝ. (Αρχείο Γιάννη Παυλή)
Σημείωση: Ο Βύρων Πάλλης ήταν καθηγητής χημικός στο Λύκειο. Είχε εξοριστεί και στη Μακρόνησο. Ο μεγαλύτερος από τους τέσσερις αδερφούς Πάλλη, ο Αριστείδης, και αυτός χημικός, ήταν γραμματέας του ΕΑΜ Πολιχνίτου με 900 μέλη!
5. Περιοδικό Πολιτικής και Τέχνης, έκδοση της ΕΠΟΝ Λέσβου. Αριθμός φύλλου 1, Μυτιλήνη 10 Απρίλη 1945. (Αρχείο Γιώργου Αθ. Σκούφου)
6. Λεσβιακά Γράμματα. Φιλολογικό και Καλλιτεχνικό Περιοδικό των Νέων. Τεύχος Πρώτο. Μυτιλήνη 15 Ιανουαρίου 1944. (Αρχείο Γιώργου Αθ. Σκούφου)
7. Η προμετωπίδα του Καταστατικού της ΕΠΟΝ. Έκδοση του Κ.Σ. της ΕΠΟΝ.
8. Αντιφασίστας. Όργανο του Συμβουλίου της ΕΠΟΝ Λέσβου. Αριθμός φύλλου 1. Μυτιλήνη, 10 Ιουνίου 1944.
9. Εξόρμηση. Έκδοση της ΕΠΟΝ Λέσβου. Τεύχος 1ο, Μυτιλήνη, 10 του Φλεβάρη 1945. (Αρχείο Γιώργου Αθ. Σκούφου)
10. Ο καθοδηγητής μιλά σε συγκέντρωση νεολαίων το 1944 (πιθανόν στα Τσαμάκια Μυτιλήνης).
11. Αετόπουλα της Μυτιλήνης ποζάρουν με τη θρυλική σημαία της ΕΠΟΝ (1944).
12. Επιστολή του Βαγγέλη Γιοσμά προς το Κ.Σ. της ΕΠΟΝ
Δυο λόγια για την ΕΠΟΝ Λέσβου. 31-10-1944.
Αγαπητοί συναγωνιστές,
Έκθεση θα σας στείλει ο γραμματέας Λέσβου. Εγώ περαστικός σας λέγω δυο λόγια. Η ΕΠΟΝ στο νησί έχει στις 31/10 περίπου 11 χιλιάδες μέλη. Στο οικονομικό κουτσαίνει. Της λείπουν στελέχη. Δεν έχει τον αριθμό κοριτσιών που θα ’πρεπε να ’χει. Στους αγώνες είναι πρωτοπορία. Διακρίνεται για τη μαχητικότητά της. Έχει λέσχες, βιβλιοθήκες, εφημερίδες τοίχου σε 7 κεφαλοχώρια και ετοιμάζει και στη Μυτιλήνη. Ταχτικά δίνονται θεατρικές παραστάσεις στα χωριά και στην πόλη από όμιλούς μας. Στη Μυτιλήνη έπιασε1 τα συμβούλια 4 αθλητικών συλλόγων. Σχεδόν κάθε εκπολιτιστική δουλειά στο νησί είναι δική μας. Έχει έλλειψη από τύπο της ΕΠΟΝ που ποτέ δεν είδε. Πρέπει να περιοδεύσει ινστρούχτορας2. Με συντροφικούς χαιρετισμούς. 14/11/1944. Βαγγέλης Γιοσμάς (Ηρακλής).
1: Κέρδισε την πλειοψηφία στα διοικητικά συμβούλια των σωματείων
2: Κομματικός διαφωτιστής
13. Κεράμι. Επονίτες, 1943 (Αρχείο Προκόπη Πανταζή)
